Budka lęgowa typu A1.
Fot. Jerzy Gumowski. Rys. Monika Stefaniak

Podstawowe parametry:
Wewnętrzny wymiar dna: 11 x 11 cm
Głębokość od wlotu do dna od wewnątrz: 21 cm
Średnica otworu wlotowego: 28 mm
Grubość przedniej ścianki (z podwójnej deski): 4 cm

Potencjalne gatunki, które mogą zająć skrzynkę:
modraszka, rzadko muchołówka żałobna lub mazurek.

Kiedy wieszać?
Skrzynki typu A oraz A1 można wieszać już jesienią. Mogą być one wykorzystywane w okresie jesienno-zimowym, jako miejsce noclegu dla ptaków, a później wykorzystane do budowy gniazda i wychowu piskląt. Znacznego stopnia zajęcia skrzynek można spodziewać się nawet wtedy, jeśli zostaną powieszone wczesną wiosną, ale nie później niż do 15 marca (zależy to od wiosennej aury). Wskazane jest jednak zaplanowanie tych prac na termin wcześniejszy, tj. do końca lutego. Dla później przylatujących gatunków (muchołówki) można teoretycznie wieszać skrzynki jeszcze do połowy kwietnia.

Zasady wieszania
Skrzynki typu A oraz A1 najlepiej rozwieszać w drzewostanach, zarówno liściastych, jak i iglastych, gdzie brakuje naturalnych dziupli, w odległościach nie mniejszych niż 30-50 m. Zalecane jest wieszanie skrzynek w rozproszeniu i równomiernie. Można je wieszać na przemian w proporcjach 1 (A1) do 3 (A). Skrzynki, głównie dla ich bezpieczeństwa, powinny być wieszane co najmniej 4 m nad ziemią. Sikory chętnie zajmują skrzynki wieszane dość nisko, nawet 0,5-1,5 m nad ziemią. Powieszenie budek tak nisko zapobiega zajęciu ich przez wróble. W ten sposób można skrzynki wieszać jedynie w miejscach, gdzie jesteśmy pewni, że nie zostaną zniszczone przez wandali.

 

Budka lęgowa typu B.
Fot. Jerzy Gumowski. Rys. Monika Stefaniak

Podstawowe parametry:
Wewnętrzny wymiar dna: 14 x 14 cm
Głębokość od wlotu do dna od wewnątrz: 26 cm
Średnica otworu wlotowego: 47 mm
Grubość przedniej ścianki (z podwójnej deski): 4 cm
a przy zastosowaniu zabezpieczenia przeciw kunie (dodatkowa deseczka): 6 cm

Potencjalne gatunki, które mogą zająć skrzynkę:
szpak, bogatka, pleszka, kowalik, krętogłów, mazurek, wróbel, jerzyk oraz wiewiórka, jednak może ona zająć budkę po rozgryzieniu (powiększeniu) otworu wlotowego.

Kiedy wieszać?
Jeśli chcemy, aby skrzynka B służyła szpakom, to wystarczy je powiesić tuż przed ich przylotem, tj. do końca lutego. Ponieważ jest to ptak liczny, część osobników prawdopodobnie nie znajduje odpowiednich miejsc do założenia gniazda, dlatego też czasem zajmować mogą skrzynki montowane nawet do początku maja.

Zasady wieszania
Skrzynki typu B najlepiej rozwieszać w drzewostanach młodszych, zarówno liściastych, jak i iglastych, gdzie brakuje naturalnych dziupli. W przypadku, gdy chcemy, aby w budkach zagnieździły się szpaki odległość pomiędzy rozwieszanymi skrzynkami nie ma większego znaczenia, gdyż jest to gatunek towarzyski i poszczególne pary mogą gniazdować w bliskim sąsiedztwie. Bardziej zasadne jest jednak zawieszanie skrzynek typu B w większym rozproszeniu, czyli stosować się do zasad ogólnych, co zwiększyć może szanse na ich akceptację przez inne gatunki ptaków

Budka lęgowa typu D.
Fot. Jerzy Gumowski. Rys. Monika Stefaniak

Podstawowe parametry:
Wewnętrzny wymiar dna: 17 x 17 cm
Głębokość od wlotu do dna od wewnątrz: 27 cm
Średnica otworu wlotowego: 85 mm

Potencjalne gatunki, które mogą zająć skrzynkę:
kawka, szpak, wiewiórka, pleszka, kowalik.

Kiedy wieszać?
Ogólne zasady dotyczące terminu wieszania skrzynek typu D powinny być takie same jak innych, przeznaczonych dla pospolitych gatunków (sikor i szpaków - typ A, A1, B), czyli jesienią lub zimą do końca lutego, wyjątkowo do połowy marca.

Zasady wieszania
Budki typu D powinny być wieszane w okolicach występowania gatunku, któremu chcemy pomóc. Na ogół jest on stosowany w odniesieniu do kawek. Skrzynki mogą być wieszane w parkach miejskich lub na pojedynczych drzewach w obrębie osiedli bloków mieszkalnych oraz na wyższych budynkach. Wysokość montażu 5 - 7 m, w miejscach liczniej uczęszczanych wieszamy wyżej. Jednak w większości przypadków niema potrzeby wieszania wyżej niż 7 m na drzewach, taka wysokość ułatwia konserwacje budek przy pomocy drabiny, wieszając wyżej potrzebny by był alpinista lub podnośnik koszowy. Stosowanie tych skrzynek powinno być powszechne w ramach kompensacji przyrodniczych, jako niwelowanie szkód wyrządzonych na skutek prowadzonych prac ociepleniowych bloków i zasklepiania przy okazji otworów wentylacyjnych, gdzie gniazdowały kawki. Ptaki te są bardzo towarzyskie i chętnie gniazdują w koloniach. Można więc wieszać dla nich budki blisko siebie, np. w odległości 10-20 m.

 
Fot. Ireneusz Mirowski. Rys. Monika Stefaniak

Podstawowe parametry:
Wewnętrzny wymiar dna: 25 x 25 cm
Głębokość od wlotu do dna: 50 cm
Średnica otworu wlotowego: 15 cm

Potencjalne gatunki, które mogą zająć skrzynkę:
puszczyk, krzyżówka, kawka.


Kiedy wieszać?
Dla puszczyka budki typu E najlepiej wieszać jesienią, gdyż ptaki te już wtedy wybierają swoje terytoria lęgowe. Jeśli jednak chcemy przeznaczyć ten typ budki dla innych gatunków, można je wieszać, podobnie jak inne typy skrzynek przeznaczone dla pospolitych gatunków (sikor i szpaków - typ A, A1, B), jesienią lub zimą do końca lutego, wyjątkowo do połowy marca.

Zasady wieszania
Dla puszczyka możemy mocować budki typu E w parkach lub w lasach - w drzewostanach prześwietlonych lub w pobliżu skrajów i polan. Najkorzystniej jest zamocować budkę na drzewie iglastym (świerk lub jodła), dającym jej dobrą osłonę. Wysokość zawieszenia nie powinna być niższa niż 5 m. Budki z przeznaczeniem dla puszczyka należy wieszać w dużym rozproszeniu, 500-1000 m jedna od drugiej. Krzyżówki zasiedlają budki wiszące na wysokości 3-10 m w pobliżu różnego rodzaju zbiorników wodnych. Na dno wszystkich budek typu E, bez względu na to, dla jakich gatunków spośród ww. są przeznaczone, należy nasypać kilkucentymetrową warstwę ściółki. Mogą nią być: trociny, kora, próchno itp.

 
Budka typu komin. Fot. Adam Tarłowski (http://ussuri.pl). Rys. Marcin Ilczuk

Podstawowe parametry:
Wewnętrzny wymiar dna: 25 x 25 cm
Głębokość od góry do dna: 70 - 80 cm
Po wewnętrznej stronie ścianek ponabijane są poprzeczne listewki.

Potencjalne gatunki, które mogą zająć skrzynkę:
krzyżówka, puszczyk, mandarynka, wiewiórka.

Kiedy wieszać?
Z uwagi na duże rozmiary skrzynek, warto je rozwiesić już jesienią, kiedy pogoda pozwala na bezpieczne wchodzenie i montaż na drzewie. Puszczyki wyznaczają swoje terytoria lęgowe już jesienią i mogą już wtedy wykorzystywać skrzynkę, jako miejsce dziennego spoczynku. Natomiast kaczki wyszukują miejsc do gniazdowania wczesną wiosną - w marcu lub kwietniu.

Zasady wieszania
Budka typu komin przeznaczona jest przede wszystkim dla krzyżówek. W związku z tym takie skrzynki powinny być montowane w pobliżu zbiorników wodnych, a zwłaszcza w parkach miejskich, gdzie ptaki te nie znajdują bezpiecznych miejsc do gniazdowania. Skrzynkę wieszamy na poziomej lub pochylonej bocznej gałęzi drzewa, można też wykorzystać nawet nieznacznie odchylone od pionu pnie drzew (pisklęta krzyżówki nie mają problemów z opuszczeniem takich budek), na bezpiecznej wysokości, tj. co najmniej 4 m nad ziemią. Na dno skrzynki należy nasypać kilkucentymetrową warstwę ściółki, mogą nią być: trociny, kora, próchno itp. Skrzynki wieszać należy w dużym rozproszeniu, co najmniej 300 m jedna od drugiej.

 
Budka dla jerzyka.
Fot. Adam Tarłowski (http://ussuri.pl). Rys. Monika Stefaniak

Podstawowe parametry:
Wysokość: 20 cm
Szerokość: 18 cm
Długość: 34 cm
Wymiary owalnego wlotu: 6,5 x 3,5 cm
Odległość od dolnej krawędzi otworu wlotowego do dna: 5 cm
Przednia lub boczna ścianka jest otwierana w celu kontroli
i czyszczenia budki po lęgach.

Potencjalne gatunki, które mogą zająć skrzynkę:
jerzyk, szpak, wróbel, mazurek.

Kiedy wieszać?
Większość jerzyków przylatuje do Polski w pierwszej połowie maja, dlatego też budki dla tych ptaków można montować dopiero na początku tego miesiąca lub w końcu kwietnia. Jeśli budka dla jerzyka zostanie zamontowana wcześniej, to może być zajęta przez szpaki, wróble lub mazurki. Aby się przed tym ustrzec, można zatykać otwory wlotowe budek po sezonie lęgowym i odetkać 1 maja. Drugim sposobem jest zdjęcie budki po lęgach i powieszenie z powrotem tuż przed przylotem ptaków z zimowiska.

Jerzyki są bardzo konserwatywne jeśli chodzi o miejsce lęgowe. Gnieżdżą się przez wiele lat w tych samych miejscach i trudno przyzwyczajają się do nowych lokalizacji w przypadku np. zamurowania dawnych gniazd. Dlatego budki dla nich warto wieszać już w czerwcu i lipcu, aby ptaki je znalazły i przyzwyczaiły się do nich jeszcze przed odlotem.

Zasady wieszania
Jerzyk jest ptakiem zasiedlającym głównie miasta, gdzie gniazduje przede wszystkich na murowanych, wyższych budynkach. Budkę lęgową należy umieścić jak najwyżej, najlepiej na ścianie powyżej drugiego piętra, ale w miejscu, gdzie ptaki mają swobodny dolot. Należy unikać południowej wystawy, aby budka się nie nagrzewała. Mając na uwadze to, że jerzyki często gniazdują w koloniach, można powiesić dla nich kilka budek na jednym budynku. W Europie i w Polsce stosuje się wiele różnych modeli budek. Różnią się one materiałem, budową i kształtem otworu wlotowego oraz metodami montażu. Podstawowe wymiary są zbliżone do przedstawionych na schemacie. Modyfikacje wlotu mają zapobiegać zajmowaniu budek przez inne niepożądane gatunki, głównie szpaki. Budki wyposażone są w dwie listwy tylne służące do mocowania do ściany przy pomocy kołków rozporowych lub gwoździ, ewentualnie w otwory montażowe w tylnej ściance. W sytuacjach indywidualnych można zmienić sposób mocowania, np. przy pomocy kątowników przykręcić budkę do sufitu balkonu. Od budek wieszanych na budynkach wymaga się dłuższej żywotności i trwałości niż nadrzewnych, szczególnie w przypadku wieszania w miejscach trudno dostępnych. Dlatego powinny być wykonane z trwałego materiału, np. ze sklejki wodoodpornej lub desek dobrze zaimpregnowanych i zabezpieczonych przez dodatkowe pokrycie daszka blachą. Jedynie budki wieszane całkowicie pod okapem mogą nie posiadać zabezpieczeń przeciw wilgociowych.
W przypadku zdejmowania i ponownego wieszania budek trzeba zadbać o to, aby otwór wlotowy znajdował się w tym samym miejscu. Zmiany mogą spowodować trudności z trafieniem ptaków do budki, gdyż trudno uczą się one nowych lokalizacji. Nawet niewielkie przesunięcie budki może zakłócić lęgi. Jerzyki doskonale pamiętają, gdzie miały gniazda w ubiegłym roku i na pamięć próbują się dostać nawet do zamurowanych i zakratowanych otworów. Mija zawsze jakiś czas zanim znajdą nowe miejsca do gniazdowania, co może spowodować opóźnienie lęgów lub nie przystąpienie do nich w ogóle.

Aby przedłużyć okres przydatności skrzynek lęgowych a tym samych zapewnić ptakom stałą możliwość ich wykorzystywania należy podjąć odpowiednie działania. Skrzynki powinny być corocznie (jesienią) czyszczone i konserwowane. Dzięki usunięciu starych gniazd ptaki będą mogły swobodnie przystąpić do lęgów bez obawy o stratę ze strony drapieżników. Pozwoli to również ograniczyć ilość niepożądanych dla ptaków pasożytów (pcheł, roztoczy, kleszczy i innych). Przy okazji czyszczenia należy dokonać niezbędnych napraw.